Κρατώ για την τέχνη ένα παράξενο αίσθημα: έναν συνδυασμό δέους και στοργής κι αυτό, ίσως, οφείλεται στην ιδέα που έχω για την τέχνη ότι αποτελεί ένα μοναχικό πάντα φαινόμενο, που έρπει αβοήθητο και αυτόφωτο στις σκοτεινές παρυφές της ιστορίας και της ομολογημένης γνώσης – είναι ένα άβατο, όπου τα περιβάλλοντα πράγματα και οι άλλες, έξω της τέχνης, δράσεις του ανθρώπου πολύ εξωτερικούς μετασχηματισμούς μπορούν να δεχθούν και να επιφέρουν. Είναι πιθανό να κατηγορηθώ για αναχρονισμό ιδεαλιστικό, αφού όλοι το λεν πως τίποτε κρυφό δεν επιτρέπεται και δεν μπορεί να μείνει στον ψυχρό επιστημονισμό του καιρού μας και για όλα πρέπει να υπάρχει μια σαφής εξήγηση. Αλλά ακόμα κι αν έτσι είναι το σωστό, εμείς ας επιχειρήσουμε να απομονώσουμε το αποτέλεσμα από τις αιτίες, το φως από τον ηλεκτρισμό, το ουράνιο τόξο από τη βροχή, το λόγο από τον άνθρωπο. Γιατί νομίζω, πραγματικά, ότι η τέχνη απέμεινε η μοναδική δραστηριότητα του ανθρώπου που εξακολουθεί να υπηρετεί την αρχέγονη λειτουργία του Σκοταδιού, δηλαδή του θαύματος. Μια λειτουργία που έχει την ίδια ηλικία με την ψυχή ή με το θεό – και την ίδια ουσία: και τα τρία είναι ίσκιοι. [Γιώργος Χειμωνάς απόσπασμα από ομιλία στο κοινό για το ΑΒΑΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ – περιέχεται στο βιβλίο του ΠΟΙΟΝ ΦΟΒΑΤΑΙ Η ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ, Εκδόσεις Καστανιώτη 1995 – ARTWORK: Dali]
[Έληξε η αμφισβήτηση. Απαφανατίστηκαν οι επαναστάσεις. Καταγγέλθηκε η απάτη κάθε «πρωτοπορίας» Μια οργιαστική Σιγή εβλάστησε σε όλες τις ρωγμές. Προσέξτε πόσο Ακίνητος είναι αυτός ο Νέος Άνθρωπος, πόσον Αμίλητο Φόνο κουβαλάει μέσα του. Θα έρθουν παιδιά, έφηβοι που θα είναι προορισμένοι για το Συναγερμό του νέου Λόγου. Για λέξεις, δηλαδή, που ποτέ δεν διαπράχθηκαν, για νοήματα που ποτέ δεν ορθολογήθηκαν, για εικόνες που ποτέ δεν μιλήθηκαν. Φοβηθείτε τους!]
ΤΟ ΑΒΑΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ (αποσπάσματα ομιλίας Γιώργου Χειμωνά στο κοινό)
Θέλω να σας κάνω μια πρόταση: να αποφύγουμε οποιαδήποτε σοβαροφανή και οριστική ερμηνεία – να επιχειρήσουμε έτσι, αυθαίρετα αστήριχτα και φανταστικά μια συναισθηματική και όχι νηφάλια προσέγγιση στην εποχή μας και στη λογοτεχνία της. Γιατί κρατώ για την τέχνη ένα παράξενο αίσθημα: έναν συνδυασμό δέους και στοργής κι αυτό, ίσως, οφείλεται στην ιδέα που έχω για την τέχνη ότι αποτελεί ένα μοναχικό πάντα φαινόμενο, που έρπει αβοήθητο και αυτόφωτο στις σκοτεινές παρυφές της ιστορίας και της ομολογημένης γνώσης – είναι ένα άβατο, όπου τα περιβάλλοντα πράγματα και οι άλλες, έξω της τέχνης, δράσεις του ανθρώπου πολύ εξωτερικούς μετασχηματισμούς μπορούν να δεχθούν και να επιφέρουν.
Είναι πιθανό να κατηγορηθώ για αναχρονισμό ιδεαλιστικό, αφού όλοι το λεν πως τίποτε κρυφό δεν επιτρέπεται και δεν μπορεί να μείνει στον ψυχρό επιστημονισμό του καιρού μας και για όλα πρέπει να υπάρχει μια σαφής εξήγηση. Αλλά ακόμα κι αν έτσι είναι το σωστό, εμείς ας επιχειρήσουμε να απομονώσουμε το αποτέλεσμα από τις αιτίες, το φως από τον ηλεκτρισμό, το ουράνιο τόξο από τη βροχή, το λόγο από τον άνθρωπο. Γιατί νομίζω, πραγματικά, ότι η τέχνη απέμεινε η μοναδική δραστηριότητα του ανθρώπου που εξακολουθεί να υπηρετεί την αρχέγονη λειτουργία του Σκοταδιού, δηλαδή του θαύματος. Μια λειτουργία που έχει την ίδια ηλικία με την ψυχή ή με το θεό – και την ίδια ουσία: και τα τρία είναι ίσκιοι.
Μιλώντας για τη βαθιά Διακοπή ανάμεσα στον παλιό και στον καινούργιο λόγο, κάθε άλλο παρά μια απλή μεταμόρφωση του ύφους ή του τρόπου γραφής υπαινίχθηκα. Εννοώ μια κατά βάθος αλλοίωση, μεταβολή στα όργανα της αίσθησης, της σκέψης, του πνεύματος του ανθρώπου. Εδώ χρειάζεται μεγάλη λεπτότητα: το παραπάνω φαινόμενο, έχοντας αναμφίβολα τους χαρακτήρες μιας κρίσης, θα μπορούσε να προσλάβει και τους χαρακτήρες μιας Νόσου. Αφού μια ανωμαλία στο σώμα ή στην ψυχή ή στον πολιτισμό είναι πάντοτε ανωμαλία στη λειτουργία κάποιου ή κάποιων οργάνων. Έτσι εκδηλώνεται και η Νόσος. Διαστέλλω κατηγορηματικά αυτό το φαινόμενο Κρίσης από τη Νόσο, ακριβώς επειδή αντιλαμβάνομαι τις εμφανείς τους ομοιότητες. Όσο υπαρκτή είναι η κλινική σχιζοφρένεια (το λογικό συναίσθημα η αμφιθυμία). Καμία σχέση μεταξύ τους.
Διευκρινίζοντας ακόμα περισσότερο εκείνο που θέλω να πω, πρέπει να τονίσω πως δεν θεωρώ αυτό το φαινόμενο διακοπής σαν τοπικό σημείο μιας οριζόντιας εξέλιξης, αλλά σαν κατακόρυφο ανατίναγμα εγγενών νοηματικών δυνάμεων, που από πάντα ευρίσκονταν αγέννητες στις αλεκτικές μήτρες του ανθρώπινου νου. Πρόκειται λοιπόν για κάτι Αιφνίδιο, όχι για κάτι Πρωτοφανές.
Τι ακριβώς σημαίνει η εποχή μας; Όλοι μας, φαντάζομαι, έχουμε τη μελαγχολική αίσθηση του τέλους του πολιτισμού μας, συνεχώς ακούμε να μιλάν για έκπτωση των πνευματικών αξιών, υπάρχει διάχυτη και ανομολόγητη η αποδοχή του τίτλου της παρακμής για την εποχή μας. Ασφαλώς ναι, ζούμε ένα τέλος – ή μια κρίση όπως πριν την καθόρισα. Την βιώνουμε ατομικά, εμείς που κάναμε κιόλας λίγο ή πολύ την ζωή μας, μέσα σ’ ένα απέραντο άγχος, σε μιαν ακαθόριστη αγωνία. Αλλά είναι τόσο αυτονόητο αυτό το τέλος (ή η κρίση) να σημαίνει την έκπτωση του ανθρώπου, πρόκειται για ένα τέλος για το οποίο πρέπει να πενθούμε ή, αντίθετα, να προσδοκάμε;
Αληθινά, θα είχε κάποιος, ίσως από φυσικού του αισιόδοξος, το δικαίωμα να ανατρέψει αυτό το καθεστώς του πένθους και της πτώσης και να αρχίσει να μιλά για μιαν εποχή Νέου Διαφωτισμού. Όπου αυτές οι πνευματικές αξίες του ανθρώπου (που στην πράξη είναι συναισθηματικές) δεν εκπίπτουν, αλλά εξαλλάσσονται, καθώς αλλάζει η χρήση των οργάνων του νου, αλλάζουν τα ίδια τα όργανα – φωτίζονται αλλιώς τώρα από έναν Απότομο Νέο Φωτισμό, που συμπίπτει με μια περίοδο έξαρσης της συνειδητότητας. Μια τέτοια διαπεραστική ενέργεια ωθεί το νέο άνθρωπο να αποτινάξει από την αντίληψή του περί κόσμου όλη την επιστρωμένη Σκόνη που την θάμπωνε, την έσκιαζε, την παραμόρφωνε. Τον ωθεί να ξανακάνει από την αρχή όλο αυτόν τον ατέλειωτο δρόμο της επιβεβλημένης από άγνωστο υποβολέα γνώσης (αλλά και γνώμης), να απελευθερωθεί από την έτοιμη, την καταναγκαστική γνώση, που δεν κατέληγε (στην καλύτερη περίπτωση) παρά σε μια βασανισμένη και επώδυνη αναγνώριση κάποιων διάσπαρτων και ασταθών ιδεϊκών αποτυπωμάτων. Να αναψηλαφήσει ολόκληρη την παραδομένη γνώση, να ξανααισθανθεί τον Κόσμο και να τον ξαναονομάσει. Τότε ο λόγος θα ξαναβρεί τη γνήσια του φύση, θα γίνει ανοικονόμητος και α-σχημος: θα εμφανιστεί στον κόσμο ο λόγος τέτοιος που είναι: ο λόγος – τέρας.
Όμως, γιατί το Απότομο; Αναρωτιέμαι, τι θα βάραινε, αλήθεια, περισσότερο για τη συνείδηση, γι’ αυτή την ευπαθή καθαρότητά της, για τον εμπλουτισμό, το τέντωμα της ανθρώπινης «φαντασίωσης», που από αυτήν εκπορεύεται ο οριακός πάντα λόγος της τέχνης – τι θα βάραινε πιο πολύ: μια χρόνια, αθροιστική επί αιώνες συλλογή, μια ήμερη πέψη γνώσης ή ένας Τρομαχτικός Πόλεμος, σαν κι αυτόν που σφράγισε τον αιώνα μας, μια Σφαγή, μια Πείνα; Το δεύτερο πιστεύω. Έτσι θέλω να υπερασπιστώ την ξαφνική Αφύπνιση: μ’ ένα συνταρακτικό βίωμα. Η μουσική γεννήθηκε από τον Κρότο. Και προς αυτόν τείνει διαρκώς.
Έτσι θεωρώ την Ξαφνική Γλώσσα: ένα νέο όργανο, μια νέα χρήση οργάνου – αφού η χρήση είναι όργανο.
[κείμενο ομιλίας του Γιώργου Χειμωνά που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΧΑΡΤΗΣ, τεύχος 1 Ιανουάριος 1982 – περιέχεται στο βιβλίο του ΠΟΙΟΝ ΦΟΒΑΤΑΙ Η ΒΙΡΤΖΙΝΙΑ ΓΟΥΛΦ Εκδόσεις Καστανιώτη 1995]
[Κρατώ για την τέχνη ένα παράξενο αίσθημα, ένα συνδυασμό δέους και στοργής κι αυτό ίσως οφείλεται στην ιδέα που έχω για την τέχνη: ότι αποτελεί ένα μοναχικό πάντα φαινόμενο, που έρπει αβοήθητο κι αυτόφωτο στις σκοτεινές παρυφές της ιστορίας και της ομολογημένης γνώσης – είναι ένα άβατο, όπου τα περιβάλλοντα πράγματα και οι άλλες, έξω της τέχνης, δράσεις του ανθρώπου πολύ εξωτερικούς μετασχηματισμούς μπορούν να δεχθούν ή και να επιφέρουν - Γιώργος Χειμωνάς